Kako izabrati odgovarajuću masku i filter za zaštitu disajnih organa?
Kada su uslovi rada takvi da je nemoguće na drugi način eliminisati faktore koji mogu uticati na zdravlje i bezbednost radnika putem udisanja čestica prašine i hemikalija, pristupa se rešenju problema zaštite disajnih organa putem respiratora, odnosno maski i polumaski sa filterima ili dovodom čistog vazduha.
Na tržištu postoji veliki broj različitih proizvođača i vrsta maski. Ipak se svi vidovi zaštite respiratornih (disajnih) organa mogu svesti na:
– jednokratne maske
– maske i polumaske sa fiksnim filterima
– maske i polumaske sa izmenjivim filterima
– maske sa zasebnim dovodom vazduha
Polumaske su tip maski koje pokrivaju samo nos i usta. Maskama se smatraju sve maske koje pokrivaju usta, nos i oči, odnosno celo lice (eng. full face mask).
Maske sa zasebnim dovodom vazduha se koriste u izolovanim atmosferama (komorama) u kojima može doći od oscilacija u koncentraciji kiseonika u vazduhu. Normalna koncentracija kiseonika u vazduhu je 21%, i ako postoji opasnost da koncentracija kiseonika u izolovanoj atmosferi (npr. komori za farbanje) bude ispod 19%, odnosno 17% (u zavisnosti od zakonskih regulativa u pojedinim državama), takvi radni uslovi se smatraju IDLH (eng. Immediately Dangerous to Life or Health) i maske sa zasebnim dovodom vazduha se moraju koristiti.
Kada birate masku, odnosno polumasku sa izmenjivim filterima, potrebno je znati da postoje dva najčešća tipa filtera prema načinu postavljanja (kačenja) filtera na masku:
– bajonet filteri
– univerzalni filteri sa navojem 40mm (RD40)
Bajonet filteri su osmišljeni i proizvedeni sa namerom da se filter može izmeniti u toku rada, a bez opasnosti da kontaminiran vazdug prodre u masku. Zato ih na maskama najčešće ima dva, jedan služi za disanje, dok se drugi menja. Ukoliko se oba bajonet filtera skunu sa maske, nije moguće disati u maski. Problem sa bajonet filterima je što svaki proizvođač ima svoj tip i oblik filtera, pa maska jednog proizvođača ne odgovara filterima drugog proizvođača.
RD40 filteri imaju univerzalni 40mm navoj i odgovaraju svakoj maski ovog tipa. Ovde je moguće koristiti masku jednog proivođača, a filtere drugog proizvođača. U ovom slučaju najbolje je filter menjati van zone kontaminiranog vazduha, jer prilikom skidanja filtera (izvrtanjem iz navoja), ostaje prostor kroz koji se može disati, i kroz koji može ući kontaminiran vazduh. Postoji tehnika zadržavanja disanja i izduvavanja kojom je moguće smanjiti količinu kontaminiranog unutar maske u slučaju zamene filtera u toku rada, ali to je preporučljivo samo ukoliko ne postoji mogućnost napuštanja zone kontaminiranog vazduha, a disanje je skoro nemoguće.
Pogledajte video koji opisuje razliku bajonet i RD40 filtera:
Kada zameniti filter, odnosno predfilter maske ili polumaske?
Filteri i predfilteri bi trebalo da budu menjanji prema uputstvu proizvođača. Ukoliko u uputstvu nema takvog podatka postoje dva indikatora koji ukazuju kada zameniti filter ili predfilter:
a) kada disanje postane otežano (najčešće u slučaju P filtera i predfiltera) ili
b) ako osetite miris ili ukus hemikalije, odnosno počinjete da osećate iritaciju Vaših očiju, ili respiratornog sistema (ABEK filteri). Najbolje je da upoznate trajanje filtera koji koristite i redovno ih menjate u određenom vremenskom periodu (tačna radna satnica) kako ne biste čekali da primetite znakove kontaminacije.
Vek trajanja filtera varira na osnovu težine ugljenika, molekulske mase pare i sadržaja filtera, koncentracije kontaminirajućih čestica i/ili isparenja u vazduhu, relativne vlažnosti vazduha (veća vlažnost smanjuje vek filtera), kao i brzine disanja.
Šta su NPF i APF faktor?
NPF – (Nominal Protection Factor) je teoretski nivo zaštite respiratora izračunat na osnovu podataka o performansama dobijenih u laboratoriji.
APF – (The Assigned Protection Factor) je nivo respiratorne zaštite na radnom mestu koji maska ili klasa respiratora mora da pruži korisniku.
Da biste brže odabrali adekvatnu masku za Vaše potrebe, odgovorite na sledeća pitanja:
– Da li hemikalija kojoj ste izloženi iritira vašu kožu i/ili oči?
Ukoliko je odgovor “da” potrebno je izabrati masku koja pokriva celo lice (eng. full face mask), u suprotnom možete razmisliti i o polumaski ili respiratoru.
– Da li se bavite zaštitom bilja i koristite pesticide, insekticide ili fungicide?
Ukoliko je odgovor “ne” postoji verovatnoća da Vam ne treba filter sa maksimalnom zaštitom, pa u zavisnosti od tipa hemikalije ili prašine kojoj ste izloženi u daljem tekstu možete pronaći detaljnije informacije o nivou potrebne zaštite disajnih organa.
Ukoliko je odgovor “da”, pogledajte BEZBEDNOSNI LIST proizvoda koji koristite i u poglavlju 8. pronaćićete odeljak “Kontrola izloženosti i lična zaštita” gde možete pročitati spisak potrebnih zaštitnih sredstava, kao i tip zaštite disajnih organa. Kako su sredstva za zaštitu bilja veoma kompleksna i sadrže veći broj različitih hemikalija, u najvećem broju slučajeva potrebna je kombinacija tipova zaštite, odnosno ABEK filter i maska koja pokriva celo lice. Takođe, potrebni su i P2 ili P3 predfilteri za prašinu.
– Da li su hemikalije koje koristite na bazi ulja?
Ovo pitanje se odnosi kako na opšte hemikalije, tako i na sredstva za zaštitu bilja. Ukoliko su hemikalije na bazi ulja potrebno je koristiti R predfilter koji je otporan na ulje (eng. oil resistant – R) i može se koristiti do 8h u radu sa uljanim hemikalijama, P predfilter (eng. oil proof – P) koji je nepropustan za ulja i može se koristiti u radu duže od 8h, kao i HE predfilter (eng. high efficiency – HE) koji se u svojoj efikasnosti razlikuje od proizvođača do proizvođača pa treba proveriti na deklaraciji proizvoda za koje vreme je predfilter predviđen za rad sa hemikalijama na bazi ulja.
Predfilter sa oznakom N (eng. non-oils – N) nije poželjan u radu sa hemikalijama na bazi ulja.
– Da li radite samo u prašini ili je proizvod koji koristite potpuno na vodenoj bazi (H2O)?
Ukoliko je odgovor potvrdan potreban Vam je respirator ili maska, odnosno polumaska sa filterom za čestice ili predfilter za čestice. Filteri i predfilteri za čestice nose oznaku P. Predfilteri P se najčešće koriste kao prethodnica filtera za organska/neorganska isparenja, gasove i pare, amonijak, formaldehid, itd.
U zavisnosti od materije čiji ulazak u disajne puteve treba da spreče, razlikujemo dva osnovna tipa filtera: mehaniče i hemijske filtere.
1. Mehanički filteri (P filteri, oznaka bele boje)
Najpoznatiji su kao filteri za prašinu. Najčešće se koriste u obradi drveta, metala, prilikom sortiranja otpada, građevinskih radova, itd. kontaminiran vazduh prolazi kroz filter pri čemu materijal od kojih je načinjen filter zadržava čestice prašine. Postoje kao jednokratni filteri u okviru jednokratne maske (sa ili bez izduvnog ventila), ili kao zamenljivi (ketridž) filter bajonet ili RD40 tipa, ili kao predfilteri.
| Evropski standard EN 143 definiše tri klase filtera u odnosu na sposobnost za državanja čestica prašine: | |||
|---|---|---|---|
| Klasa | Sposobnost filtracije (pri protoku vazduha od 95 L/min) | ||
| P1 | Zadržava najmanje 80% čestica iz vazduha | ||
| P2 | Zadržava najmanje 94% čestica iz vazduha | ||
| P3 | Zadržava najmanje 99.95% čestica iz vazduha | ||
Jednokratne maske ili FFP (eng. “filtering face pieces”) su maske (respiratori) takvog tipa da su kompletno izrađene od filtritajućeg materijala. Za razliku od polumaski i maski sa fiksnim odnosno izmenjivim filterima, one ne prijanjanju na lice u potpunosti već dozvoljvaju da ipak odrđen deo kontaminiranog vazduha “procuri” u masku na različite načine: slabije prijanjanje uz lice, ventili, zaptivke, čak i sam filter.
| Evropski standard EN 149 definiše tri klase JEDNOKRATNIH maski u zavisnosti u odnosu na sposobnost za državanja čestica prašine, kao i na procurivanje kontaminiranog vazduha od ukupnog vazduha koji je ušau u masku: | |||
|---|---|---|---|
| Klasa | Sposobnost filtracije (pri protoku vazduha od 95 L/min) | Procurivanje kontaminiranog vazduha | |
| FFP1 | Zadržava najmanje 80% čestica iz vazduha | manje od 22% | |
| FFP2 | Zadržava najmanje 94% čestica iz vazduha | manje od 8% | |
| FFP3 | Zadržava najmanje 99% čestica iz vazduha | manje od 2% | |
| NAOS (eng. National Institute for Occupational Safety and Health) je organizacija u SAD koja je propisala sledeće vrste filtera u zavisnosti od otpornosti na ulje i sposobnosti filtracije čestica iz vazduha: | |||
|---|---|---|---|
| Otpornost na ulje | Oznaka | Opis | |
| Neotporan na ulje | N95 | Zadržava najmanje 95% čestica iz vazduha | |
| N99 | Zadržava najmanje 99% čestica iz vazduha | ||
| N100 | Zadržava najmanje 99.97% čestica iz vazduha | ||
| Uljno-otporan | R95 | Zadržava najmanje 95% čestica iz vazduha | |
| R99 | Zadržava najmanje 99% čestica iz vazduha | ||
| R100 | Zadržava najmanje 99.97% čestica iz vazduha | ||
| Uljno-nepropusan | P95 | Zadržava najmanje 95% čestica iz vazduha | |
| P99 | Zadržava najmanje 99% čestica iz vazduha | ||
| P100 | Zadržava najmanje 99.97% čestica iz vazduha | ||
PAŽNJA: ODREĐENE HEMIKALIJE U RAZLIČITIM AGREGATNIM STANJIMA (NPR. TEČNOST ILI GAS) ZAHTEVAJU I RAZLIČITE FILTERE. POGLEDAJTE NA KRAJU TEKSTA LINKOVE SA SPISKOM HEMIKALIJA I ODGOVARAJUĆIH FILTERA!
Maske za hemikalije koriste fiksne ili izmenjive filtere procesima adsorpice, apsorpicje i hemisorpcije. Tipičan filter za hemikalije je plastična ili metalna kutija ispunjena aktivnim ugljem ili određenom smolom. Obično je sadržaj sorpcionog materijala 25-40 grama.
2. Hemijski filteri (ABEK+ filteri, oznake u različitim bojama osim bele)
U zavisnosti od hemikalije koju iz kontaminiranog vazduha određeni filter treba da spreči da dođe do disajnih puteva, napravljena je gruba podela filtera prema hemikalijama, i to:
2.1. Organska isparenja (A ili AX filter, oznaka smeđe boje)
A filter se odnosi na isparljiva organska jedinjenja sa tačkom ključanja većom od 65°C (npr. benzen, butanol, butil acetat, cikloheksan, alkohol…), dok AX oznaku nose filteri za isprljiva organska jedinjenja sa tačkom ključanja manjom od 65°C (npr. acetaldehid, aceton, hloroform, butan…)
Organska jedinjenja podrazumevaju izuzetno širok spektar hemikalija. Često dolazi do terminološke zabune jer većina ljudi misli da reč “organsko” podrazumeva nešto živo ili poteklo od živog bića, ali to je zapravo pogrešno uverenje. U organska jedinjenja spadaju sva ona jedinjenja koja u sebi sadrže ugljenik (karbon, hemijska oznaka C). Izuzetak predstavljaju ugljenik(II)-oksid (ugljen-monoksid, hemijska oznaka CO), ugljenik(IV)-oksid (ugljen-dioksid, hemijska oznaka CO2), karbonatna kiselina (ugljena kiselina, hemijska oznaka H2CO3) i njene soli karbonati (npr. kalcijum-karbonat ili krečnjak, hemijska oznaka CaCO3), cijanidi (soli i druga jedinjenja cijanovodonične kiseline HCN), metalni karbonili (npr. nikl-tetrakarbonil, koji spadaju u koordinacione komplekse) i alotropske modifikacije ugljenika (npr. dijamant i grafit), a koji se ubrajaju u neorganska jedinjenja. Takođe, sva druga jedinjenja koja nisu organska jedinjenja, spadaju u neorganska jedinjenja.
Ugljenik jeste osnovni gradivni element svih organskih supstanci. Nafta je nastala geohemijskim procesima koji su belančevine, ugljene hidrate i masti (poreklom od biljnih i životinjskih planktona i bakterija koji su živeli u vodi i moru) pretvorili u smešu brojnih ugljovodonika u tečnom do polučvrstom stanju. kako su nafta i naftni proizvodi nekada bili “živi”, a time svakako sadrže ugljenik, spadaju u organska jedinjenja. Preradom nafte se može dobiti veliki broj drugih materija – benzin, rezređivači boja, perfemi, plastika, itd. Sve navedene materije se smatraju organskim jedinjenjima.
Organska isparenja nastaju od isparljivih organskih jedinjenja (VOC – Volatile organic compounds). Organska isparenja se obično odnose na tečnosti koja brzo isparavaju (dajući isparenja) i na bazi su nafte: rastvarači (razređivači) boja, sredstvo za uklanjanje laka na noktima (aceton koji isparava već na sobnoj temperaturi, a dobija se iz propena, poznatijeg kao propilen, jednog od najvažnijih proizvoda petrohemijske industrije), benzin, itd. Čak i oštar miris iz permanentnih markera koji se koriste u svakodnevnoj kancelarijskoj upotrebi predstavlja organsko isparenje.
U Evropskoj Uniji ispraljiva organska jedinjenja (VOC) su definisana kao “sva organska jedinjenja koja imaju početnu tačku ključanja pri temperaturi nižoj ili jednakoj 250 stepeni Celzijusa (250 °C, odnosno 482 °F) mereno pri standardnom atmosferskom pritisku od 101.3 kPa.”
Većina organskih isparenja ima negativan uticaj i na zdravlje ljude i na životnu sredinu.
Isparljiva organska jedinjenja (VOC) koja su antropogenog porekla i najčešće se primenjuju su:
– Premazi (boje i zaštitni premazi), u svetu se godišnje proizvede 12 milijardi litara različitih boja,
– Razređivači: alifatična jedinjenja (eng. aliphatic hydrocarbons), etil acetat (eng. ethyl acetate), glikolni etri (eng. glycol ethers), i aceton (eng. acetone),
NAPOMENA: NITRO RAZREĐIVAČ je smeša više hemikalija od koje su najzastupljenije Toluen (40-50%), Aceton (10-20%), Etil acetat (10-20%), Etanol (5-15%), Propanol-2-ol (1-5%), Cikloheksanon (1-5%), Ksilen (1-5%).
Toluen je organsko jedinjenje u tečnom stanju karakterističnog mirisa rastvarača, predstavlja derivat benzena, proizvodi se u procesu krakovanja sirove nafte. Mnogo je manje toksičan nego benzen. Nema podataka o kancerogenosti. Prilikom inhalacije može da izazove umor, konfuziju, slabost, gubitak apetita, sluha i osećaja za boje, takođe i euforiju ili proizvede disocijativne efekte (fascinirajući fenomeni).
Aceton je organsko jedinjenje koje se industrijski dobija tako što se alkiluje benzen. Aceton je i deo prirodnih metaboličkih procesa u organizmu, organizam ga i proizvodi i odrstranjuje prirodno.
Etil-acetat je organsko jedinjenje se koristi prvenstveno kao razređivač zbog niske cene, niske toksičnosti i ugodnog mirisa. Često se koristi u sredstvima za pranje pločica. Etil-acetat je prisutan u slatkišima, parfemima, vinu i voću.
Cikloheksanon je organsko jedinjenje koje se najviše koristi u proizvodnji poliamida, odnosno najlona u tekstilnoj i plastičarskoj industriji. Nije karcinogen i srednje je toksičan.
Ksilen je organsko jedinjenje i derivat benzena. koristi se kao rastvarač ili aditiv bezolovnom motornom benzinu. Toksičan je i pri dužem izlaganju ksilenima može doći do hronične encefalopatije (oštećenja mozga) izazvane razređivačima. Spada u 3. grupu kancerogenih supstanci.
– Hlorofluorougljenik (eng. chlorofluorocarbons) i hlorougljenici (eng. chlorocarbons)
Hlorofluorougljenici, koji su zabranjeni ili je njihova upotreba strogo zakonski regulisana, široko su bili rasprostranjeni u proizvodima za čišćenje i rashladnim uređajima. Tetrahloroetilen (eng. tetrachloroethene) je korišćen u industriji i hemijskom čišćenju,
– Fosilna goriva (benzin, dizel, lož ulje) kao proizvodi sami po sebi, ili indirektno kroz produkte njihovog sagorevanja,
– Benzen (eng. benzene) je dokazano kancerogeno jedinjenje koje se nalazi u duvanskom dimu, skladištima fosilnog goriva, kao i produkt sagorevanja u motorima vozila. Često se koristi u za proizvodnju drugih hemikalija za izradu plastike, smola, sintetičkih vlakana,
– Dihlorometan (eng. methylene chloride ili dichloromethane – DCM) može se pronaći u brojnim razređivačima i bojama u spreju. Proizvode sa ovim jedinjenjem najbolje je koristiti na otvorenom prostoru jer se u ljudskom organizmu metabolizuje u ugljen monoksid. Prema OSHA (Occupational Safety and Health Act) dihlormetan je potencijalno kancerogen u slučaju duže profesionalne izloženosti,
– Tetrahloroetilen (eng. tetrachloroethylene ili perchloroethylene) se koristio uglavnom u hemijskom čišćenju i povezan je sa izazivanjem kancera kod laboratorijskih životinja,
– Formaldehid (eng. formaldehyde) je jedinjenje koje se nalazi u mnogo proizvoda koji se tiču građevine: boje, lepkovi, pločasti materijali, zidne obloge, itd. Ovi materijali sporo otpuštaju formaldehid u vazduh koji može da deluje iritirajuće na sluzokožu ljudi i životinja. Veća vlažnost i više temperature u prostoru mogu da povećaju isparavanje formaldehida.
PAŽNJA: IAKO FORMALDEHID SPADA U ISPARLJIVA ORGANSKA JEDINJENJA, ZA NJEGA JE POTREBAN SPECIJALAN FILTER SA OZNAKOM “Formaldehyde”. POGLEDAJTE NA KRAJU TEKSTA LINKOVE SA SPISKOM HEMIKALIJA I ODGOVARAJUĆIH FILTERA!
2.2. Neorganska isparenja (B filter, oznaka sive boje)
Primeri: brom, ugljen disulfid, hlor, disumpor dihlorid, fluor, cijanovodonična kiselina, itd.
2.3. Kiseli gasovi i pare, sumpor dioksid i dr. (E filter, oznaka žute boje)
Primeri: hlorosirćetna kiselina, hlorovodonična (sona kiselina), bromovodonik, hlorovodonik, itd.
2.4. Amonijak, jedinjenja amonijaka (K filter, oznaka zelene boje)
Primeri: amonijum hidroksid, amonijak, dimetilamin, etilamin, hidrazin, itd.
2.5. Ugljen-monoksid (CO filter, oznaka crne boje)
2.6. Isparenja žive (Hg filter, oznaka crvene boje)
2.7. Azot-monoksid, azotni oksidi, azotna isparenja (NO ili NOx filter, oznaka plave boje)
2.8. Jod (Iodine filter, oznaka narandžaste boje)
Vodiči za izbor odgovarajućeg filtera prema hemikaliji, odnosno česticama prašine:
3M
Uvex
Drager
Izvori:
Evropska komisija
Canadian Centre for Occupational Healt and Safety
CDC – Centers for Disease Control and Prevention
The National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) – NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards
US Occupational Safety and Health Administration
3M
